Utrechtpad: wandelen van Station Veenendaal-West naar Scherpenzeel

Gier Gure Grebbelinie

Woensdag 26 maart 2025
 ± 22,5 kilometer (inclusief 1 km aanloop)

Gure gierlucht

Alles ademt hier Foodvalley. Het slaat aan de oostgrens van de provincie Utrecht nog net niet op je longen. Wat een irritante mestlucht hangt er eind maart tussen Veenendaal, Renswoude en Scherpenzeel. Veel mest zal verwerkt zijn in de recent omgeploegde en geëgde akkers. Hier en daar komt het ook uit stallen. Naast gewone stallen heb je er veel megastallen, vooral tussen Renswoude en Scherpenzeel. Beesten zie je buiten die voedselfabrieken niet en wat er binnen gebeurt blijft raden. Oké, ik eet er waarschijnlijk ook van mee.

Raden was vandaag ook het weer. Buienraaier verwachte voor vandaag aangenaam weer. Dat was waarschijnlijk buiten deze voedselvallei. Geen zon gezien en de hele dag heb ik al mijn lagen kleding aan kunnen houden. Prima om te wennen aan het Schotse weer dat mij in mei te wachten staat op mijn vervolgtocht over de Cape Wrath Trail. Toch hoop ik dat het daar warmer zal zijn.

sluis bij verdedigingswerk De Rode Haan in het Valleikanaal ter hoogte van de Slaperdijk bij Veenendaal-West

Inunderen

Of inunderen door Nederlanders is uitgevonden weet ik niet, maar in de afgelopen eeuwen hebben ze er wel een vak van gemaakt. Voor inunderen heb je water nodig en middelen om dat water vast te houden. Niet te veel en niet te weinig. Je moet er als vijand goed in weg zakken, maar er niet overheen kunnen varen, ongeveer 40 centimeter diep. Bij de Gelderse Vallei kan er vanuit de hoger gelegen Nederrijn water de vallei in stromen. Ook stromen er verschillende beken vanaf de hogere Veluwe richting het westen. Het meeste water komt uiteindelijk bij Amersfoort bij elkaar en gaat via de Eem richting zee. 

een doorlaat in de Slaperdijk voor water uit de Lunterse Beek
ten oosten van Renswoude
als je die afsluit hoopt het water zich op aan de oostkant

Maar wil je de boel leuk onder water zetten dan moet het water niet weer meteen weg stromen. Je hebt dus in de vallei dwarsdijken nodig, zogenaamde kades. Bij zo'n kade maak je een sluis en als je die afsluit hoopt het water zich op voor de kade. Zelf blijf je op en achter de veilige dijken. Verder moet je er voor zorgen dat de vijand de sluizen niet in handen krijgt anders mislukt je plan. Dus daar bouw je een verdediging, zogenaamde werken en forten met kazematten en bunkers.

Dijken, kades, linies, sluizen, stuwen, werken en forten

Dit was een echte Grebbeliniedag. Alles wat je voor een lekkere inundatie nodig hebt ligt hier onder en voor je voeten. Al twee maanden geleden tijdens mijn eerste wandeling over het Utrechtpad van Scherpenzeel naar Amersfoort leerde ik dat de Grebbelinie veel ouder is dan de periode van de Tweede Wereldoorlog.

standvastige militair bij het Fort aan de Buursteeg.
Op de achtergrond het Bezoekerscentrum Grebbelinie.

Toch begreep ik vandaag pas goed waarom de houten militaire poppen bij het Bezoekerscentrum Grebbelinie zo'n ouderwetse Stadhouderlijke of Bataafse uitstraling hebben. De Grebbelinie is oorspronkelijk bedoeld om de Fransen buiten de deur te houden. Daartoe werd al rond 1745 met de aanleg van de linie begonnen. Door een militair hergebruik net voor en in de Tweede Wereldoorlog heeft de linie het formeel tot 1951 volgehouden als verdedigingslijn.

twee linies onder water (bron website Verkeersbureaus.info)

In Wikipedia lees ik "De Grebbelinie was een voorverdediging van de Hollandse Waterlinie, een Nederlandse verdedigingslinie, gebaseerd op inundatie. Deze linie liep door de Gelderse Vallei vanaf de Nederrijn bij de Grebbeberg te Rhenen langs het Valleikanaal en de Eem tot aan de Zuiderzee, later het IJsselmeer. De linie is 60 kilometer lang."

Hoewel er blijkbaar een niveauverschil is van 6 meter tussen de Nederrijn en de toenmalige Zuiderzee/het huidige Eemmeer, lukte het op enkele kritieke momenten toch niet om de landerijen ten oosten van de linie onder water te zetten. Net op die momenten stond het water in de Rijn te laag. 

ook nu nog veel moerassige stroken oost van de Slaperdijk
(hier zuidoost van Camping de Grebbelinie)

Slaperdijk

Op andere momenten stond er weer teveel water in de Rijn en bij doorbraken van de Gelderse rivierdijken kwam dan het oosten van de provincie Utrecht regelmatig onder water te staan. Soms zelfs tot aan Amersfoort aan toe. Dat begon al na het afgraven van veel veen (turf) rondom Veenendaal in de 16e eeuw. De Utrechters hadden zo genoeg van die overstromingen dat ze een reservedijk aanlegden. Over die dijk, de Slaperdijk, begin ik vanochtend mijn wandeling nadat ik van station Veenendaal-West de aansluiting met het Utrechtpad hervind.

Turfweide

Tot aan de Veenendaalse Grift moet ik nog op gang komen en laat mij al slingerend door de rand van Veenendaal-West afleiden door de restanten van een turfweide en een verzameling volières. 

Ik verbaas me er over dat de route je een hele omleiding laat volgen om voorbij de sluis in de Slaperdijk te komen. 'Ze zijn zeker bang dat je overreden wordt' denk ik terwijl ik over de Grift kijk, of heet het hier al Valleikanaal. Hé, een sluis. Even een foto maken. Wat ik mij dan nog niet realiseer is dat dit een sluis in de Grebbelinie is omgeven door het verdedigingswerk De Rode Haan. Door het sluiten van deze sluis en de Juffersluis kan het hele gebied rondom Veenendaal onder water worden gezet.

de Grift richting Rode Haan

Linie van Juffouwwijk

Ik vervolg mijn wandeling, passeer de A12, hou de Emminkhuizerberg aan mijn linker hand, ontwijk het verkeer op de Kooiweg en ben blij als ik weer een onverhard pad op mag. Ongestrest voortkraken op het grind van de Schalm.

Schalm richting spoorwegovergang

Net voor de spoorwegovergang staan twee bunkers omgeven door een stelsel van wallen. Apart denk ik nog. Waar tegen of waarvoor? Later lees ik dat de ene bunker van Nederlandse origine is van vlak voor WO II. De andere is na de bezetting door de Duitsers gemaakt om op hun beurt weer een aanval van de geallieerde tegen te houden. 

Alles draait om tegenhouden. En omdat het terrein nauwelijks verandert komen landstrijdkrachten ook honderdvijftig jaar later bij de dezelfde punten in het terrein uit. Of dat tegenwoordig door het gebruik van drones verandert lijkt mij niet. Alleen het verschuilen wordt moeilijker.

De Linie van Juffrouwwijk is bedoeld om de Juffersluis te beschermen en de Slaperdijk af te sluiten en daarmee de vijand de toegang tot de dominerende Emminkhuizerberg te ontzeggen. Maar wie was Juffrouw Wijk? Woonde die hier bij de aanleg in 1799? Ja en nee. Het water dat door de sluis stroomt werd vroeger een wijk genoemd, een zijkanaal in het vroegere verveningsgebied. Zo'n water moet ook een naam hebben en omdat hij op Renswouds grondgebied ligt werd hij vernoemd naar de vrouwe/juffer van Renswoude.

noordelijke helft van het Fort aan Buursteeg

Fort aan de Buursteeg

Een kilometer verder stuit ik op het Fort aan de Buursteeg. Eigenlijk meer op de noordelijke helft, want de verhoogde spoorlijn Arnhem-Utrecht snijdt er dwars doorheen zodat je van de zuidelijke helft niets ziet. Ik ben hier al eerder geweest en mijn aandacht gaat uit naar het bezoekerscentrum, meer concreet het restaurant naast het expositiedeel, met de prachtige naam Grebbelounge. Gelukkig, ze zijn open. Na 8 km mooi een koffie met appelgebak terwijl buiten de houten soldaten stram toekijken.

Hoogtepunt Kasteel Renswoude

Als enige klant in de Grebbelounge krijg ik alle aandacht, maar niet de beloofde slagroom. Opstappen maar. Verder met de Slaperdijk. De mensen uit Renswoude hebben er in de 16e eeuw echt werk van gemaakt om hun voeten droog te houden. Die Slaperdijk gaat maar door. Tegenwoordig kun je er mooi op wandelen en fietsen.

Op mijn routekaart zie ik een rare uitstap vanaf de Slaperdijk naar Kasteel Renswoude, die zo te zien over het zelfde spoor terugkomt naar het punt waar je de dijk verlaat. Wat een onzin. Als je gewoon doorloopt scheelt dat even snel drie kilometer. Gelukkig laat ik mij niet verleiden en sla toch braaf links af. Na een korte bosstrook wordt duidelijk waarom de routeplanners deze uitstap opgenomen hebben. Prachtig om over het zogenaamde Grand Canal uit te kijken naar een mini kasteel in de verte, een 900 honderd meter zichtlijn.

'Grand Canal', een pretentieuze naam voor deze doodlopende vloeibare zichtas. Toch loopt het lekker tussen de andere wandelaars op weg naar het mooie kasteel dat in de verte lonkt. Halverwege nog de omtrekking van een grote kom omringd door jonge bomen. Indrukwekkender zijn de oudere beuken die het overig deel omzomen. Imponerend vooral door hun gevorderde leeftijd met de daarbij behorende aftakeling. Hier en daar kijk je via open knoesten of spechtennesten dwars door de dode stammen heen.

zoek de groene specht

Na het oversteken van de drukke Dorpsstraat neemt de omvang van de façade van het kasteel grotere vormen aan. Snel door naar wat op een binnenplaats lijkt. Vlakbij de brug met het prachtige toegangshek is er een mooi overzicht op het hoofdgebouw omarmd door twee lagere bijgebouwen.

Van een tuinman in dienst van het Utrechts Landschap hoor ik dat het gebouw verschillende keren is gerenoveerd. De laatste keer na een brand in 1985. Nu zijn er zowel in het kasteel als de beide bijgebouwen appartementen gerealiseerd. Daarom mag je niet zomaar het voorplein op. Niet verkeerd om hier te wonen. Zeker als ik het park verder verken en de totaal witte achterzijde omtrek. Prachtig.

Het kasteel is op de fundamenten van een middeleeuws huis gebouwd. Al sinds 1754 is het in bezit van een adellijke familie waarvan sommige leden nog in verschillende appartementen wonen. Ik vind dat goed en bewonder intussen een duivenkasteel aan het eind van de tuin. Of de duiven zijn uitgestorven kan ik niet zien, wel zijn alle toegangspoortjes gesloten.

Misschien is dat om  de grote aantallen kauwen en kraaien buiten de deur te houden. Samen met roeken nestelen ze in de hoge eiken en beuken aan de westkant van het park. Boven mij is het een drukte, mogelijk een strijd om territorium rondom de nesten in aanbouw. Aan de uitwerpselen te zien is het hier wandelen op eigen risico.

Doorlopen en weer verder genieten. Dit keer van een koepelkerk direct naast het park. Ook een overblijfsel van een adellijke familie. Dit keer zelfs uit 1639. De toenmalige Heer van Renswoude heeft de opdracht gegeven voor de bouw van deze privékerk. Daarmee is de ronde door het park bij het kasteel bijna voltooid en begin ik met voldoening aan de terugweg langs het Grote Kanaal. Klinkt meteen minder.

Van Slaperdijk naar Groeperkade

Terug op de Slaperdijk sta ik meteen uit te kijken over zo’n typische oost-west lopende Vallei-beek. In dit geval de Fliertse Beek die een kilometer verder ten westen van Renswoude uitmondt in de Lunterse Beek.

Fliertse Beek bij de Slaperdijk

Lunterse Beek in oostelijke richting bij de Slaperdijk

Die Lunterse Beek is nog belangrijker voor de waterafvoer van de Vallei. Voor de oorlog mondde hij uit in Amersfoort. Tegenwoordig gaat het meeste water naar het Valleikanaal. In het verleden in ieder geval voldoende belangrijk om de doorlaat van de Lunterse Beek door de Slaperdijk te verdedigen. Dat zie ik bij Fort Daatselaar. Ik groet de wachtpost en doorkruis het verlaagde deel tussen de wallen op weg naar het bruggetje over de sluis die met houten balken kon worden afgesloten.

Fort Daatselaar

De inwoners van Renswoude dachten met de Slaperdijk droge voeten te houden. Maar als je de Slaperdijk stopt bij Fort Daatselaar dan hield je nog steeds het probleem dat het water om de Slaperdijk heen kon stromen. In 1799 werd deze dijk verbonden met de Groeperkade, zodat Renswoude veilig omgeven was met dijken.

bij de Nederwoudse Beek

Over Groeperkade naar Werk aan de Engelaar

Fort Daatselaar houdt mij niet lang vast. Op naar de Groeperkade om Renswoude vanaf de andere kant te zien. Over de kade passeer je als eerste Camping de Grebbelinie waar het nu nog overzichtelijk stil is. Na de overschrijding van de Nederwoudse Beek volgt er een aaneenschakeling van kleine landgoederen. Bij Groot Abbelaar zie je nog net iets van de oordrand van Renswoude, maar bij de landgoederen Wittenoord met de luxe nieuwe villa’s en het bosgebied Wolfswinkel wordt je omringd door bomen, schermen en kleine weides. Genietend lopen op een strakke kade.

omgeving Wittenoord

Nieuwe oorlogsverhalen dienen zich aan bij het Werk aan de Engelaar. Dit werk diende met zijn wallen om de damsluis in de Lunterse beek te verdedigen. De sluiting van deze sluis zette het land ten zuiden van Renswoude blank. Al aan het eind van de 18e eeuw realiseerde men zich ook dat de doorgang over de Groeperkade moest worden afgesloten. Alleen zouden echte gevechten pas anderhalve eeuw later uitbreken.

Na het vertrek van de Fransen in 1814 uit Nederland nam het belang van het werk af en werd er steeds minder aan onderhoud gedaan. Totdat zich de Tweede Wereldoorlog aandiende. Ineens werd dit een voorpost voor de eigenlijke verdediging aan het Valleikanaal. Toen mocht Kapitein Moquette met een man of zestig snel vuurposities in de wallen graven om het werk ter verdediging in te richten. Op 12 mei 1940 viel hier een Duitse verkenningseenheid aan en op 13 mei het 2e bataljon van het 412e Duitse Regiment. Ze hadden de grootste moeite om de verdedigers tot overgave te dwingen.

informatiebord bij Werk aan de Engelaar

Terugkeer in Scherpenzeel

Met het verlaten van het Werk aan de Engelaar in zuidelijke richting komt er ook een einde aan het wandelen over de Groeperkade. De laatste drie kilometer worden ingezet naar de bushalte in Scherpenzeel waar ik twee maanden geleden begon aan het Utrechtpad. Nog een laatste keer over de Lunterse Beek, een kort stuk door een nieuwe wijken van Scherpenzeel, langs Huis Scherpenzeel en daar is de kerk.

laatste keer over de Lunterse Beek bij Scherpenzeel

Huis Scherpenzeel

Hervormde kerk Scherpenzeel

Dat we twee maanden verder zijn is te zien aan de prachtig bloeiende bomen. Vreemd om te bedenken dat diezelfde kerk en grote delen van het dorp tijdens de oorlog werden verwoest. Dit keer onze opnieuw verwaarloosde krijgsmacht maar weer snel op orde brengen. Geschiedenislessen blijven niet lang hangen, maar dictators staan voortdurend op.

WAT TELOOR GING WORDT HERVONDEN
Plein 1940 Scherpenzeel

Zie al mijn wandelingen in Nederland